12 Misterium Wielkanocy w naszym wspólnotach

"Zaprawdę, zaprawdę, powiadam wam: Jeżeli ziarno pszenicy wpadłszy w ziemię nie obumrze, zostanie tylko samo, ale jeżeli obumrze, przynosi plon obfity. Ten, kto kocha swoje życie, traci je, a kto nienawidzi swego życia na tym świecie, zachowa je na życie wieczne. A kto by chciał Mi służyć, niech idzie za Mną, a gdzie Ja jestem, tam będzie i mój sługa. A jeśli ktoś Mi służy, uczci go mój Ojciec" (J 12,24-26).

"Ponieważ jesteśmy obrazami Boga i członkami jednego Ciała, mamy się wzajemnie miłować, wypełniając polecenie Pana: „To jest moje przykazanie, abyście się wzajemnie miłowali, tak jak Ja was umiłowałem”. To braterskie umiłowanie zawiera w sobie praktykowanie wszystkich cnót: „Miłość cierpliwa jest, łaskawa jest. Miłość nie zazdrości, nie szuka poklasku, nie unosi się pychą; nie szuka swego, nie unosi się gniewem, nie pamięta złego; nie cieszy się z niesprawiedliwości, lecz współweseli się z prawdą. Wszystko znosi, wszystkiemu wierzy, we wszystkim pokłada nadzieję, wszystko przetrzyma”. Troszczmy się zatem jedni o drugich wzajemnie, jedni drugich brzemiona nosząc" (Konstytucje 15).

 

Wstęp

Któż z nas nie chce „żyć wiecznie” – jak obiecuje Jezus – lub nie pragnie, abyśmy kochali się „nawzajem tak, jak On nas umiłował”?

W dwunastej części proponujemy rozważanie nad wezwaniem do świętości, które w szczególny sposób rozbrzmiewa w tym czasie w Kościele i na świecie i stanowi jeden z podstawowych celów naszego Zgromadzenia[1].

Profesja rad ewangelicznych jest „specyficzną formą przyjęcia tajemnicy Chrystusa, przeżywaną w Kościele”[2]. Nasza konsekracja jest częścią życia i świętości we wspólnocie kościelnej, a jednocześnie szczególnym darem Ducha, w którym jesteśmy wezwani do wzrastania i dojrzewania; dzięki temu poszukiwaniu pozwala nam przygotować się do upodobnienia się do Chrystusa ubogiego, posłusznego i czystego, abyśmy mogli zostać przez Niego przemienieni osobiście i wspólnotowo[3].

Całkowite ofiarowanie siebie poprzez doświadczenie ślubów w Zgromadzeniu, wytrwała kontemplacja Chrystusa i namaszczenie Duchem Świętym pozwalają nam w pełni uczestniczyć w Jego życiu, śmierci i zmartwychwstaniu; abyśmy mogli współpracować z Nim w Jego dziele zbawienia[4].

 

1. ECHA ADHORTACJI „GAUDETE ET EXSULTATE” W ZGROMADZENIU[5]

Adhortacja apostolska Gaudete et exsultate pragnie „po raz kolejny przedstawić powołanie do świętości, próbując ująć je w aktualnym kontekście, z jego zagrożeniami, wyzwaniami i możliwościami” w nadziei, że „cały Kościół poświęci się krzewieniu pragnienia świętości”[6].

Adhortacja ta składa się z pięciu rozdziałów, opatrzonych wstępem o podłożu biblijnych, które zapraszają do radości, do świętowania i do pełnego przebywania w obecności Pana oraz epilogu poświęconemu Maryi – ikonie świętości w Kościele[7].

Pierwszy rozdział wyjaśnia, że ​​świętość „heroiczna, zwyczajna i wspólnotowa” jest uniwersalnym, ale też indywidualnym wezwaniem i aktywnie angażuje wszystkich ochrzczonych[8]. Drugi ostrzega przed „gnostycyzmem i neopelagianizmem”; dwiema elitarnymi, intelektualnymi i niezależnymi postawami, uważanymi za „subtelnych wrogów” w rozumieniu i przeżywaniu świętości w Kościele[9]. Rozdział trzeci wskazuje na fundamentalne pytania w naśladowaniu Jezusa Chrystusa i proponuje Błogosławieństwa jako wzór świętości i drogę autentycznego szczęścia[10]. Rozdział ten stanowi rdzeń całego dokumentu i wskazuje na fundamentalne kwestie dotyczące naśladowania Jezusa Chrystusa, który jest dla nas „najwyższą regułą” naszego życia[11]. Czwarty rozdział zwraca uwagę na „niektóre cechy świętości w dzisiejszym świecie”[12], a piąty uczy, że „walka, czujność i rozeznanie” są częścią tej drogi[13].

Wiemy, że kiedy uczęszczamy do szkoły Słowa i zwracamy uwagę na Jezusa i Jego wspólnotę uczniów, odkrywamy, że „Chrystus Klareta jest Chrystusem Klaretynów”[14] i uczymy się iść za Nim drogami misji. Ze słuchania Słowa wyłania się w Konstytucjach pięć podstawowych aspektów, na podstawie których należy kształtować nasze życie na wzór życia Jezusa i naśladować Go, abyśmy mogli osiągnąć doskonałość Ojca, kochać się nawzajem tak, jak On nas umiłował, modlić się bez zniechęcenia, kierować naszym życiem według jego norm apostolskich i uczestniczyć w Jego szczęściu, żyjąc w duchu Błogosławieństw.

Zarówno Gaudete et Exsultate, jak i nasze Konstytucje mówią o Błogosławieństwach jako ukazaniu szczególnego sposobu życia, jakim żył Jezus, oraz paradoksu, który pociąga za sobą drogę do szczęścia i wolności, którą On nam proponuje i którą przyjmujemy:

• Ubóstwo i brak przywiązania pozwalają nam szukać i wybierać trwałe bogactwa.
• Łagodność rozbraja wszelkie zalążki nienawiści i pozwala bezwarunkowo akceptować innych.
• Empatia pobudza nas do odczuwania bólu innych i uczestniczenia w ich uczuciach.
• Dążenie do sprawiedliwości sprawia, że ​​jesteśmy wytrwali w walce o uwzględnienie tych, którzy są odrzuceni przez porządek tego świata.
• Życie pojmowane w kluczu miłosierdzia upodabnia nas do Boga Ojca, skarbu naszego życia.
• Pogoda ducha, kreatywność, wrażliwość i umiejętności rozjemców pomagają nam budować pokój i przyjaźń społeczną poprzez przedkładanie jedności i spotkania nad podziały.
• Niewygodna sytuacja tych, którzy wybierają sprawiedliwość w niesprawiedliwym i pełnym przemocy świecie oraz radykalizm w naśladowaniu Jezusa, to nasza propozycja na życie i droga, którą wybieramy; krzyż i życie cenione i przyjmowane.

 

2. UTOŻSAMIENIE Z CHRYSTUSEM I MISTERIUM PASCHALNE W NASZYCH WSPÓLNOTACH

„Akceptowanie codziennie drogi Ewangelii, pomimo że przynosi nam ona problemy, to jest świętość”[15].

Do tych wezwań Kościoła XXV Kapituła Generalna dodaje inne wezwania ze świata i Zgromadzenia, które odwołują się do naszej tożsamości. Konfrontacja z nimi pozwala nam wzrastać osobiście, wspólnotowo i zgromadzeniowo oraz stawia nas przed marzeniem, które Bóg ma dla nas i pomaga nam wstać i dalej iść; korzystając z możliwości, które są nam dane. Ale świętość, za którą tęsknimy, jest przeszyta doświadczeniem krzyża z powodu ślubowanego przez nas naśladowania Jezusa.

Czasami nasza droga podążania za Jezusem Chrystusem przedstawia sytuacje, które stają się dla nas ciężarem, wywołują udrękę, bezradność i cierpienie. Czujemy się niedoceniani, niezrozumiani lub samotni, widzimy, że zmiany nie nadchodzą, a modlitwy są pełne niepokoju i ciszy. Spojrzenie na Chrystusa ukrzyżowanego może dać nam światło, które pozwoli nam odkryć, że nawet w tych okolicznościach Bóg nas nawiedza, podtrzymuje i towarzyszy. Jezus-Emmanuel jest Bogiem z nami aż do końca czasów, a Jego Duch „przyczynia się za nami zgodnie z wolą Bożą”[16]. Ile razy uczyliśmy innych? Dlaczego tak trudno jest zastosować to do siebie?

 

2.1. Urazy bolą

Czasami nasz krzyż przypomina żądło, o którym św. Paweł mówi do Koryntian; sytuacja, która prowadzi go do bardziej odpowiedniego doceniania siebie i Boga, z większą pokorą[17]. Nadanie imienia temu, co nas boli, podzielenie się tym z bratem lub siostrą, którzy mogą nas zrozumieć i pomóc, pozwolenie innym, aby pomogli nam przyjąć, zintegrować różne oblicza naszego życia, nadając mu większą solidność, nauczenie się kontemplowania tego, czym jesteśmy w spojrzeniu Jezusa, z ufnością i miłosierdziem, może zmniejszyć ciężar naszego krzyża.

Są to sytuacje, którymi nie możemy stawić czoła w pojedynkę i im bardziej zamierzamy je ukrywać, tym bardziej stają się one widoczne, jak mówi św. Atanazy: „Co nie jest przyjęte, nie jest odkupione”.

I często zdarza się, że kiedy jesteśmy zranieni, nieumyślnie lub celowo, często krzywdzimy także innych i siebie, ponieważ bariery, którymi staramy się chronić, stawiają nas w kierunku przeciwnym do tego, czym chcemy żyć, do czego jesteśmy powołani: do bycia radosnymi świadkami Ewangelii, naśladowcami Jezusa we wspólnocie uczniów.

 

2.2. Niespójności nie pozwalają nam się rozwijać

Innym razem niesiemy krzyż pewnych psychologicznych niekonsekwencji związanych z niedojrzałymi, nieświadomymi obsesjami lub osobistymi skłonnościami, uzależnieniami lub trudnościami moralnymi, własnymi lub innymi, choć niekoniecznie patologicznymi. Ta kruchość utrudnia nam pójście za Jezusem i nasz duchowy wzrost, ponieważ nie pozwala nam żyć według kryteriów Ewangelii ani wybierać Chrystusa ponad wszystko; podążać za Nim tak, jak chcemy lub jak otwarcie Go głosimy.

Niezbędne staje się dla nas przeżywanie tych sytuacji w sposób przejrzysty i stawienie im czoła w braterskim dialogu. Chociaż mają na nas bezpośredni wpływ, mogą również wpływać na osoby trzecie we wspólnocie i poza nią.

Niezbędne jest, abyśmy byli gotowi towarzyszyć braciom, którzy cierpią z powodu tego typu sytuacji lub byśmy pozwolili, aby towarzyszył nam duchowo lub psychologicznie ktoś, kto pomoże nam rozeznać, jaki rodzaj przypadłości nas powstrzymuje i jaki jest najlepszy sposób postępowania. Będziemy mogli odkrywać obecność nieświadomości w naszym życiu duchowym i pracować nad nimi poprzez towarzyszenie duchowe i odpowiednią pomoc terapeutyczną. Gdy nie reagujemy w porę, nasz dynamizm słabnie, a wezwania i wybory, dla których kiedyś wierzyliśmy, że warto zostawić wszystko, by pójść za Jezusem w Zgromadzeniu, nie mają już sensu.

 

2.3. Ograniczają nas choroby

Czasami krzyżem może być choroba, która nas dotyka.

Kiedy dolegliwość jest fizyczna, sama się narzuca i chociaż krzyż jest ciężki, mamy narzędzia lub nadzieje, które podkreślają potrzebę pozytywnego myślenia, aby iść naprzód; a proces utożsamiania się z cierpiącym Chrystusem wydaje się łatwiejszy do zobiektywizowania i skonfrontowania. Niemniej jednak, gdy choroba wpływa na naszą psychikę, wszystko staje się bardziej złożone i trudne do radzenia sobie zarówno osobiście, jak i wspólnotowo.

Konstytucje mówią nam, jak i gdzie podążać śladami Jezusa, gdy choroba wpływa na nasze życie[18]. Konfrontując się z ich wskazaniami, przypominamy sobie także niektórych braci, którzy wcielili te wartości, stając się przykładem walki lub akceptacji i oddania się Bogu do końca życia.

Nasza troska i zainteresowanie, odwiedziny i braterski dialog, czy też bliskość i przywiązanie – także za pośrednictwem nowych technologii, gdy nie jest to możliwe osobiście – daje nam możliwość dzielenia się ciężarem naszych krzyży, tak jak Szymon z Cyreny pomagał Jezusowi w drodze na Kalwarię.

 

2.4. Starość reanimuje nas w życiu

Doświadczenie krzyża można przedstawić jako przykład konsekwencji upływu czasu i starości; kiedy zaczynamy wycofywać się z obszarów odpowiedzialności i podejmowania decyzji.

Starzenie się, podobnie jak wszystkie inne etapy życia, przez które przechodzimy, nie jest rzeczą prostą, ale niesie ze sobą pewne stresy i wymaga rozwijania pewnych zadań czy cech. Ponieważ stopniowo wycofujemy się na margines wspólnoty i odchodzimy od stylu życia, do którego byliśmy przyzwyczajeni, uświadamiamy sobie oderwanie, które wpływa na te ograniczone relacje; a czasami możemy poczuć lub doświadczyć jakiejś formy porzucenia, samotności i izolacji.

Dla Eriksona ludzie starsi muszą rozwiązać napięcie między zintegrowanym "ja", w którym całe życie jest postrzegane jako sensowna całość, z jednej strony, a beznadzieją, w której chciałoby się cofnąć swoje kroki i pójść inną drogą, ale nie ma już czasu. Havighurst ze swej strony i z tej samej perspektywy wskazuje następujące zadania jako typowe dla starości:

Dostosowanie się do słabnących sił fizycznych i zdrowia, przejścia na emeryturę i spadku dochodów, śmierci rówieśników, ustanowienie wyraźnej przynależności do własnej grupy, przyjęcie i dostosowanie się do ról społecznych w sposób elastyczny oraz ustanowienie satysfakcjonującego fizycznego środowiska życia. Cechą, którą należy pielęgnować jest mądrość, która nie jest po prostu konsekwencją upływu lat[19].

 

2.5. Trudności we wspólnocie zachęcają nas do dojrzałości

Czasem krzyż ma związek z trudnościami wspólnotowymi, których nigdy nie brakuje. Nasze Konstytucje wskazują, że miłość do Boga i miłość do braci jest pierwszym i najbardziej koniecznym darem wspólnoty misjonarskiej, a XXV Kapituła Generalna przedstawia nam ją jako „słowo ewangelizujące”[20]. Nierzadko jednak klimat wspólnoty jest napięty, a rodzinność, do której jesteśmy powołani, trudna do osiągnięcia.

Zajmowaliśmy się już pełniej kwestiami posługi władzy i organizacji wspólnoty czy transformacji konfliktów oraz koniecznego przebaczenia i pojednania we wspólnocie misjonarskiej; nie ma potrzeby wracać teraz do tych aspektów, ale należy podkreślić, że wspólnota jest darem, który budujemy każdego dnia naszymi postawami.

 

2.6. Prześladowania z powodu misji stawiają nas w perspektywie Błogosławieństw

Wreszcie, doświadczenie krzyża może nastąpić w wyniku pragnienia naśladowania Jezusa, którego wyznajemy i misji, której służymy. Wśród nas prześladowania i udręki z powodu Ewangelii miały swoje pierwsze owoce w naszym Założycielu i ojcu, św. Antonim Marii Klarecie, i są charakterystyczną nutą naszej misyjnej tożsamości[21].

Stolica Apostolska, odpowiadając na prośbę naszego Zgromadzenia, ustaliła, że ​​1 lutego powinniśmy czcić pamięć Męczenników klaretyńskich; naszych współbraci, którzy ofiarowali swoje życie, przebaczając swoim prześladowcom z miłości do Chrystusa i Maryi, Zgromadzenia, misji, pracowników i całej ludzkości z wierności do Ewangelii.

Przechodząc przez te fragmenty udręki, ucisku i śmierci z powodu Królestwa Bożego, z sercem zakotwiczonym w Jezusie i Jego Słowie, jesteśmy nie tylko zbiorowym doświadczeniem przeszłości; jest to również charakterystyczna nuta Kościoła naszych czasów i z niektórych aktualnych kontekstów, w których Zgromadzenie dzieli „nadzieje i radości, smutki i uciski ludzkości, szczególnie zaś ubogich, usiłujemy nieść solidarną pomoc wszystkim, którzy dążą do przebudowy świata według Bożego zamysłu”[22].

 

3. ŚWIĘTOŚĆ W „GAUDETE ET EXSULTATE”

„Przechowujemy zaś ten skarb w naczyniach glinianych, aby z Boga była owa przeogromna moc, a nie z nas. Ciągle bowiem jesteśmy wydawani na śmierć z powodu Jezusa, aby życie Jezusa objawiło się w naszym śmiertelnym ciele”[23].

Tak jak krzyż objawia się w naszym życiu, tak też przedstawia się zmartwychwstałe życie Chrystusa. Dlatego adhortacja Gaudete et Exsultate uczy nas, że „życie w Chrystusie” buduje się dzień po dniu. Jaka jest świętość, o której mówi Papież? Świętość, do której odwołuje się papież Franciszek, przedstawia pięć charakterystycznych punktów, które krótko przedstawiamy poniżej:

• Pierwszym jest cementowanie naszego życia w Miłości Boga. Ta cecha zwiększa nasze zaufanie do Boga i pomaga nam dojrzewać, abyśmy mogli znosić przeciwności i trudności życia; rozszerza naszą cierpliwość, czyni nas stałymi i wytrwałymi w dążeniu do dobra, poszerza naszą zdolność do przyjmowania innych i odciąga od wszelkich form przemocy lub pragnienia wyższości.
• Drugi to pogodna radość i dobry humor. Oba są konsekwencją powyższego i znakiem naszego podstawowego wyboru Królestwa Bożego, którym jest „sprawiedliwość, pokój i radość w Duchu Świętym”[24]. Jest to radość tych, którzy porzucają siebie dla Misterium Wielkanocy i dzięki temu „tworzą komunię, dzielą się i rozdają”, rozpalają innych ludzi i „czynią nas zdolnymi do radości z dobra innych”[25].
• Trzecią cechą charakterystyczną jest odwaga i zapał, czyli gorliwość apostolska, która poruszała naszego Założyciela. „Apostolska odwaga to podstawa misji” właściwa tym, którzy żyją kierowani Duchem Święty, ukształtowani na obraz Jezusa, ponaglani współczuciem i słowami św. Pawła do Filipian: „Wszystko mogę w Tym, który mnie umacnia”[26].
• Czwartą cechą jest to, że tworzy komunię, ponieważ chodzi o rozpoczęcie drogi przyjaźni z Bogiem, który jest komunią. Wzajemna sympatia, owocująca spotkaniem z Jezusem Zmartwychwstałym w Jego Słowie i przy stole Eucharystii, przekształca nasze wspólnoty w "przestrzeń teologiczną, w której można doświadczyć mistycznej obecności Zmartwychwstałego Pana”[27]; obszary troski, w których drobne szczegóły stają się ważne, ponieważ nas ratują i podtrzymują.
• Piątą cechą jest nieustanna modlitwa, która przenika nasze zainteresowania i prowadzi je do osiągnięcia tego, co nas uszczęśliwia, w poszukiwaniu woli Bożej w naszym życiu[28]. Ta modlitwa otwiera nasze wnętrze na dar Ducha Bożego, który w nas mieszka, bada nasze serca, przyciąga nas do siebie i „przyczynia się za nami w błaganiach, których nie można wyrazić słowami”[29].

 

Opierając się na tych kluczach, być świętym to chodzić całkowicie w obecności Pana, który jest źródłem radości i pielęgnować naszą przyjaźń z Nim[30]. Być świętym to ufnie otwierać się na działanie Boga przez Ducha, abyśmy byli w pełni ludźmi, jak Jezus[31]. Bycie świętym polega na tym, że jesteśmy „dobrymi szafarzami” łaski otrzymanej na chrzcie, abyśmy przynosili owoce, które Bóg ma nadzieję ujrzeć w każdym z nas, i w ten sposób przyczyniali się do piękna Kościoła[32]. Być świętym to oddawać siebie innym, dając życie jako prorocze świadectwo, nawet w męczeństwie[33]. Bycie świętym to przeżywanie chwili obecnej w kluczu miłości i miłosierdzia, nadającym znaczenie małym gestom, które czasami pozostają niezauważone[34]. Być świętym to przeżywanie życia jako misji, urzeczywistniając w nas Boże marzenie[35]. Być świętym to znaczy żyć z ewangeliczną prostotą[36], wzrastać w propozycji Błogosławieństw[37], prowadzić życie miłe Bogu w kluczu miłosierdzia[38]. Być świętym to znaczy zawsze wybierać życie, aby mieć życie i to w obfitości[39]. Być świętym to znaczy żyć logiką krzyża, we wspólnocie, otwartym na transcendencję, jak Maryja[40].

W tym kontekście refleksji dobrze jest postawić sobie pytanie, jak przeżywamy nasze naśladowanie Jezusa i jakie miejsce znajdujemy w nas dla najbardziej odważnych wezwań Kościoła w ostatnich latach: wychodzić na peryferie, żyć w duchu miłosierdzia, przyjmować migrantów do naszych domów, być przejrzystym w zarządzaniu naszymi dobrami i zdawać sprawę z tego, co z nimi robimy, troszczyć się o powierzoną nam trzodę i wyrzucać z naszego otoczenia wszelkiego rodzaju nadużycia, rozumienie misji jako procesu synodalnego, pielęgnowanie kultury spotkania, troska o wspólny dom, praca na różnych poziomach, aby włączyć tych, którzy są wyrzuceni z systemu, nawrócenie duszpasterskie, bycie uczniami misjonarzami w radości Ewangelii, bycie świętymi.

 

ZAKOŃCZENIE: WALKA, CZUWANIE, ROZEZNANIE I BRATERSKIE TOWARZYSZENIE

Zarówno misja, jak i wezwanie do świętości są zakorzenione w naszym chrzcie św. i są z nim nierozerwalnie związane. „Papież Franciszek uczy nas nowego klucza misyjnego, kiedy mówi nam, że "ja jestem zawsze misją" i że "każdy ochrzczony jest misją", od początku do końca naszego życia[41]. Nasza profesja klaretyńska uwydatnia ten stan poprzez cechy Zgromadzenia, w którym składamy profesję.

Droga świętości, którą Zgromadzenie proponuje wszystkim swoim synom jako ideał do osiągnięcia w życiu, wymaga "nieustannej walki, siły i odwagi"; zarówno oparcia się nękaniu przez Złego, jak i pozwolenia na przemianę przez Ducha Bożego oraz zakorzenienia w Chrystusie, pozostania z Nim zjednoczonym, wiedząc, że Pan walczy po naszej stronie i w naszym imieniu[42].

W tym zmaganiu rozeznanie duchowe jest niezwykłym darem, o który musimy modlić się do Boga, a jednocześnie sztuką, której musimy się uczyć i pielęgnować, włączając w naszą modlitwę to, czego uczą nas nauki humanistyczne i Kościół. W ten sposób będziemy mogli rozeznać, co pochodzi od Boga, lepiej poznać siebie, odpowiedzieć z synowską gorliwością Bogu i dalej kroczyć razem jako wspólnota uczniów-misjonarzy[43].

Solidarność i braterskie towarzyszenie powinny stawać się coraz bardziej aktualne w naszym życiu, jako owoc wspólnego powołania, wzajemnej miłości, do której pielęgnowania jesteśmy powołani, oraz troski i opieki, którą jesteśmy sobie winni i której uczymy innych[44].

 

 

   PRZYPISY: 

[1] Konstytucje 2

[2] VC 16

[3] Por. LG 42-44

[4] Por. Konstytucje 39

[5] Por. George Lanithottam CMF, „Natura, przejawy i wyzwania chrześcijańskiej świętości. Podsumowanie adhortacji apostolskiej Gaudete et Exsultate”. Claretianum ITVC, s. 10, t. 59 (2019) 275-295.

[6] Por. GE 2;177

[7] Por. GE 1-2; 176-177

[8] Por. GE 3-34

[9] Por. GE 35-62

[10] Por. GE 63-109

[11] Por. CC 4

[12] Por. GE 110-157

[13] Por. GE 158-175

[14] Por. Misjonarze Klaretyni, Deklaracja XXI Kapituły Generalnej „Słudzy Słowa”. Rzym 1991. Numer 14, 1; Misjonarze Klaretyni, Nasz Projekt Życia Misyjnego. Komentarz do Konstytucji. Tom I, Konstytucje Fundamentalne. Rzym 1991. s. 87.

[15] GE 94

[16] Por. Mt 1, 23; 28, 20; Rz 8, 26.

[17] Por. 2 Kor 12, 7-10

[18] Por. Konstytucje 45

[19] UNIWERSYTET W BARCELONIE. VILLAR, F. Projekt nauczania. Rozdział 12. Rozwój dorosłych i starzenie się z punktu widzenia społeczno-kontekstowego. Dostępne pod adresem: www.ub.edu. Dostęp: 21 lipca 2018 r. Strona. 760-761.

[20] Konstytucje 10, MS 46

[21] Por. Aut. 494, Konstytucje 44

[22] Konstytucje 46

[23] 2 Kor 4,7.11

[24] Rz 14,7

[25] GE 128

[26] Flp 4,13

[27] GE 142

[28] Papież Franciszek poświęca cały rozdział swojej adhortacji na rozeznanie argumentów, które omówiliśmy już w szóstej części.

[29] Por. Rz 8,26n

[30] Por. Rdz 17,1; GE 1, 2, 4, 8, 17, 54, 107

[31] Por. GE 8, 24, 63, 136

[32] Por. GE 8, 9, 15, 18

[33] Por. GE 4, 5, 8, 9

[34] Por. GE 4, 8, 18, 54, 109

[35] Por. GE 19-31, 58

[36] Por. GE 59-62

[37] Por. GE 63-65, 69-94

[38] Por. GE 96-97

[39] Por. J 10,10; GE 108-109, 112-115

[40] Por. GE 174-175, 139-145, 147-157, 176

[41] Franciszek, ochrzczony i wysłannik: Kościół Chrystusowy w misji w świecie. Przesłanie Ojca Świętego Franciszka na Światowy Dzień Misyjny 2019. Watykan, 2019. Dostępne w: www.vatican.va – Dostęp: 16 czerwca 20.

[42] Por. GE 158, 161-162

[43] Por. GE 162

[44] Por. Konstytucje 29; Aut. 441